| КЬИЛИН ЧИН » макъалаяр » ЗАРИЯР » АСЕФ МЕГЬМАН |
АСЕФ МЕГЬМАН: “РУЬГЬДИВ РАХУН”
Лезги культурадик, литературадик чпин эбеди пай кутунвай ксарикай гьинал суьгьбет кватиз хьайитIани, сифте нубатда зи фикирдиз Асеф МЕГЬМАН къведа. Авайвал лугьун хьайитIа, чи араяр акьван чими я хьи, за адаз еке гьуьрметдалди Асеф халу лугьузва. ТIебиатди яратмишунин вири терефрихъай вичиз артухни алаз хьиз пай ганвай ксар чи арада са акьван авач: гьикаятчиди вичин гьикаяяр яратмишда - маса терефрик тIем акакьдач, манидарди музыка кхьида, манияр тамамарда - шиирар кхьиник хев кутадач. Айиб авач. Амма Асеф Мегьман, лезгийрин медениятда хьиз, эдебиятдани вичиз лайихлу чка кьунвайбурукай я: композитор, устад тарчи, шаир, гьикаятчи, драматург. Адан чIалариз неинки лезги композиторри манияр яратмишнава, гьакIни ам вични композитор я ва вичин къелемдашрин шиирризни ада музыка кхьизва. Адан тамашаяр Лезгийрин муздрамтеатрди еке хушвилелди сегьнеда эцигзава. АЛАЙ ЙИСУЗ Дагъустандин ктабрин чапханада "Руьгьдив рахун” тIвар алаз акъуднавай ктабдин сифте кьиле Асеф Мегьмана вичикай икI кхьенва: "Кьулан вацIувай вад-ругуд километрдин яргъаз, Муьгъверганрин хуьруьн туьшда, кьакьан са кIунтIал КцIар райондик акатзавай зи хайи ЭчIехуьр ала. Гьа и хуьре муаллим Мегьмананни кIвалин кайвани Хансенеман хизанда 1930-йисан 18-апрелдиз зун дуьньядиз атайди я… Муаллимдин хизанда сивел хъвер алаз, кIвачерик звер кваз яшамиш жезвай чун 1937-йисуз бубадикай магьрумна. Ам гьа йисан августдин вацра кьуна, къазаматдиз тухвана. Ам элкъвена хтаначир. Чаз адан сурни малум туш. Гила чи хуьруьн мектебдал Абдуллаев Мегьманан тIвар ала… …Зани, вири аялри хьиз, хуьруьн мектебда кIелна, ахпа Къуба шегьерда авай педмектебдиз фена. Пуд лагьай курсунай, кIелун куьтягь тавунмаз, Хизи райондиз муаллимвализ фена зун. Четин йисар тир… Зун Дербентдиз атана, педучилищедин кьуд лагьай курсуниз гьахьна. Анаг акьалтIарна, Дивичи райондиз муаллимвализ фена…” Асеф Мегьмана 1960-йисалай Дагъустандин радиокомитетда лезги передачайрин редакцияда музыкадин редактор яз 1992-йисалди кIвалахна. Вичи тестикьзавайвал, музыкадин рекьяй савадлу тушир Асеф Мегьмана, тIебиатди и рекьяйни пай ганвай касди хьиз, вичи-вичиз нотаяр чирнай. Гьатта оркерстрдиз партитура кхьизва. Лезгийрин арада ам, машгьур композитор Готфрид Алиевич Гьасановалай алатайла, искусствойрин лайихлу деятель лагьай тIвар къачур кьвед лагьай кас я. Ам са шумуд ктабдин, кьве вишдалай артух музыкайрин, "Зи Седеф”, "Шуршурали”, "Харубегни ЦIарубег” музкомедийрин, "Къванцин сандух” драмадин автор я. "РУЬГЬДИВ РАХУН” - вичин кьудкъад йисан вилик акъуднавай и ктабдиз ганвай кьили шаирдин, композитордин къамат къалурзава. Ктаб пуд паюникай ибарат я: шиирар, манияр, гъезелар; поэмаяр; тамашият, гьикаят. Сад лагьай паюник акатнавай шииррин тематика жуьреба-жуьре я: бахшбендер, гражданвилин, ватанпересвилин, муьгьуьббатдин. Абурун арада кьуд, муьжуьд цIарцIин шиирар ва гъезеларни ава. Асеф Мегьманан лирикадин эсеррикай рахайтIа, абурун саки чIехи пай лирикадин игитдин кьадар-кьисметдикай ва уьмуьр, яшайишдин гьар са тереф ватандихъ галаз алакъалу авунвай, лезги шииратда адет хьанвай кьуд цIарцIин бендерикай ибаратбур я. И жуьреда яратмишнавай лирикадай чаз игитдин къенепатан дуьнья адан кьилдинвилел асаслу, яни дерин веревирдерал бинеламиш хьанваз аквазвач. Асеф Мегьаманан яратмишунра и тереф герек туш, гьикI хьи, ада виридалайни артуханди яз аквазвай хел къалурзава - инсанрин арада авай винел патан рафтарвилер ва, идахъ галаз алакъалу яз, милли месэлаярни мукьуфдивди, тIалриз-хъутIалриз эвичI тавуна гузва. И эхиримжи месэладихъ галаз алакъалу яратмишунри кьилдин чка кьазватIани, абурун саки чIехи пай милли шаирриз хас тир тегьерда гьарай-эвер галай, женгиниз эвер гузвай тах квайбур туш. Милли месэлаяр кудзавай тематикадал бинеламиш хьанвай лирикадин яратмишунрай чаз игитдин Ватандал ашукь хьун, адан тIебиатдин гуьзелвал мукьуфдивди аннамишун, адал гьейранвал авун аквазва. Месела, "Къванер кIанда” шиирда ада кхьизва: Маса чилин къизилрилай Заз зи чилин къванер кIанда. Саф булахрай авахьзавай Ширширдин хуш ванер кIанда. КIанда заз дагъни аран, Хайи чил кIанда масан. Хайи муг, хайи макан КIанда масан. КIанда Шагьдагъ, Самурдин яд, Ватан хьана даим абад. Уьмуьрдихъни жедайвал дад, Зи дагъларин ценер кIанда. КIанда заз гегьенш чуьллер, Беневша, къизилгуьллер. КIанда заз михьи рикIер, Михьи рикIер… Аквазвайвал, гзаф шаирри ишлемишзавай кьадарсуз чIагурзавай чIалан "гафарин кIватIалар” расалмиш жезвач - метафораяр, шартIунин лишанар… Лезги шиират манидин чIалаз мукьвабурукай сад я. И терефни квадардайвал авуна кIандач. Винидихъ мисал яз гъанвай шиирдин кIалуб, адан туькIуьр хьун фикирдиз къачуртIа, артухан хци ранг ядай такьатар ганвач, амма цIувад цIарцIе тек са гаф кIуьд сеферда тикраруни, аквазвайвал, шиирдин кIалуб чIурунал, я адан художественный чIал кесиб хьунал гъанвач. Акси яз анжах Асеф Мегьманан хатI, яратмишунин кьетIенвал къалурзавай терефдиз элкъвенва. Гьайиф хьи, са гъвечIи макъалада Асеф Мегьманан лирикадиз хас тир гзаф кьадар чпиз литературоведривай артух фикир гуз жедай хьтин терефрикай чавай рахаз жедач. Ам милли литературоведенида, литературадин критикада кьилдин, вичел тамамдиз акъвазна кIанзавай тема я. ГЪЕЗЕЛРИКАЙ рахайтIа, абурни жуьреба-жуьре я. Адет яз гъезелрин мана-метлеб муьгьуьббатдинди, дишегьлидин гьакъиндай авай кIанивал къалуруникай, бахтсуз муьгьуьббатдихъ галаз алакъалу пашман гьиссерикай лугьуникай ибарат жеда. Гъезелрин форма шумудни са виш йисарин къене неинки рагъэкъечIдай патан шаирри ишлемишзава, гьакIни алай вахтунин гзаф кьадар шаиррин рикI алай къайдайрикайни сад я. Асеф Мегьмана гъезелар са муьгьуьббатдин темадай яратмишзавач, абур яшайишдин жуьреба-жуьре гьаларихъ галаз алакъалубур я. Гъезелрин арада чпяй лирический игитдин вичин уьмуьр аквазвайбур, кьилдин уьмуьрдал веревирдзавайбурни тIимил туш. И жергедай - "РикIел хкун” гъезел мисал яз гъин: Пагь, гьикьван заз кIанибур тир зун Дербентда авай вахтар, Кьуд пад вири гуьзелар яз, вилер садал алай вахтар. Гьич са дертни тIал авачиз, тек жув жуван шагь тир бере, Сифте сефер таниш хьайи цIийи дустар галай вахтар. Шегьердиз зун экъечIайла дамахар гваз къекъведай тир, Заз таниш жез кIан хьайила, а гуьзелар катай вахтар. За Наргизаз мани бахшнай, пиян хьана рикI акъатай, Ада кьабул тавур чIавуз эхир умуд атIай вахтар. Асеф Мегьман, акьван фикир гумир фейи йисариз на, Жув алахъа дуьзвилелди тухуз гила амай вахтар… Жегьил чIаван рикIел хкунар кьезил зарафатдин тах квайбур я. Им гъезелрин классический къайдадивай къакъатун ятIани, кьабулиз тежедай хьтин къайдани туш. Гьа са вахтунда Асеф Мегьмана гъезелрин тематикадин сергьятарни хейлин гегьеншарзава. Винидихъ къейд авурвал, ктабда поэмадин жанрди тайин чка кьунва. Абурукай "ТIвар алачир сур” поэмадал акъвазиз кIанзава. Асеф Мегьмана ам рагьметлу вичин буба Мегьмананни генерал Муьгьуьдин Къагьриманован буба Гьамидан руьгьериз бахшнавайди къейднава. Поэмадин чIалал кьилди акъвазун кутугнава. Лирикадин гъвечIи яратмишунар Асеф Мегьманавай кимивилер саки квачиз арадал гъиз хьанватIани, шииратдин поэмадин жанрдикай рахун хьайитIа, чIалан кесибвал виле акьадайди хьиз аквазва. Поэмайра Асеф Мегьмана вакъиадихъ галаз алакъалу гьалариз артух фикир гузва, яни гьикаятдин чIала сюжет ачухардай къайдадиз мукьва я. Гьавиляй шииррин чIал адетдин рахунин тегьердиз гзаф мукьва хьанва. Амма и макъаладин кьилин метлеб ктабдикай рахун тирди фикирдиз къачурла, чун ихьтин тамам тахьанвай терефрал акъваззавач. Гьавиляй са кьве келима винидихъ тIвар кьур поэмадин сюжетдикай лугьун. Вакъиаяр алатай асирдин къанни цIерид лагьай нубатсуз жазайрин йисарал расалмиш жезва. Авторди и йисара ихьтин жазайрик акатнавай вичин бубадин ва дустагъда сад-садал расалмиш хьайи ватанэгьлийрин кьадар-кьисметдикай суьгьбетзава. Ина гьеле гьа йисара хцидаказ акъвазнавай милли месэладиз артух чка ганва. Тахсирсуз дустагънавай абурун къаматар а девирдин гьалариз мукьва авуна ачухиз гьавалат хьанва. Авторди жазайрик акатай лезгийрин невеяр шумудни са йисарилай чеб-чпел маса шартIара, девирда гьикI туьш жезватIа ва абурун арада гележегда жезвай мягькем дуствиликай суьгьбет кудуналди акьалтIарзава. СТАЛИНАН девирдин репрессийрин тематика милли литературада гьелелиг тамамдиз ачухиз тахьанвай са хел я. Поэмада лагьайтIа, кьадарсуз тикрар хъувунар расалмиш хьуни, хейлин дуьшуьшра цIарар дуьздаказ тартибда тун тавуни, рифмаяр хунин нетижадани поэмадин чIал заланарнава. Лезги литературный чIалал амал тавун яратмишзавай гзаф кьадар шаирриз ва писателриз хас гъалатI я. Иллаки эхиримжи советрин девирдалай гуьгъуьнин йисара арадал атанвай милли литературада диалектдин гафар литературный чIалак акадарна ишлемишзава. Ада, зи гьисабрай, литературный чIал вич арадай акъудунал гъизвай хьиз я. Диалектрикай, иллаки ширратда рифма жагъин тийидайла, менфят къачузвай дуьшуьшар тIимил туш. Им, заз чиз, неинки векъи гъалатI, шаирдиз чIалал кIвалахиз кагьул хьунин лишан я. Диалектдин гафар литературадин яратмишунра анжах игитрин чIалан кьетIенвал къалурун патал (индивидуализация речи) авторди ваъ, адан персонажри, игитри ишлемишун лазим я. Диалектизмаяр кутуг тавунвай гьалара ишлемишуниз Асеф Мегьманан амай поэмайрани рехъ тагана туш… Ктабда гьатнавай тамашайрикайни "Зуьрнечи” повестдикай кьилди рахун кутугнава. Абурузни кIелзавайда къимет гудайдал шак алач. Санлай къачурла, "Руьгьдив рахун” кIелзавайди патал лап вижевай савкьат я. Чна Асеф Мегьманаз кьудкъад йисан юбилей ва ихьтин метлеблу ктабни мубаракзава. ©ЖАМИЛЯ ГЬАСАНОВА
| |
| килигунар: 780 | баянар: 3 | кьацIар: | хъсанвал: 0.0/0 |
| вири баянар: 0 | |